مدایح و مراثی
محتویات
تعریف مداحی و مرثیه
مدایح، جمع مدح و مدیحه است و مراثى، جمع مرثیه.
«مدح»: ستایش، ثناى به صفات نیک، توصیف به نیکخویى، مدحت.
«مرثیه»: مرده ستایى، عزادارى، شرح محامد و اوصاف مرده، چکامه‌اى که در عزاى از دست رفته‌اى سرایند، در عزاى کسى شعر سرودن، گریستن بر مرده و برشمردن و ذکر محاسن وى، سوگوارى، روضه، مراسم عزایى که به یاد شهیدان راه دین و بخصوص در ایام محرم و به یاد واقعه کربلا برپا کنند، اشعارى که در ذکر مصائب و شرح شهادت پیشوایان دین و بخصوص شهیدان کربلا سرایند و خوانند.
رسالت مداحی و مداحان
از جمله برنامه‌هایى که از سوى امامان معصوم مورد تشویق قرار گرفته تا از این طریق، خاطره رشادت ها و مظلومیت هاى شهداى کربلا و فرهنگ عاشورا زنده بماند، سرودن مدح و مرثیه است. قالب شعر به لحاظ برخوردارى از وزن و آهنگ و بعد عاطفى، مؤثرتر و ماندگارتر است. از این رو به عنوان سلاحى مؤثر در دفاع از حق و ستایش راستى و راستان بکار گرفته شده است. در تاریخ شیعه، شاعرانى برجسته همچون: فرزدق، عوف بن عبدالله، کمیت، عبدالله بن کثیر، دعبل، سید حمیرى و... با زیباترین وجهى مفاخر و فضایل اهل بیت را ترسیم کرده و با سوزناکترین صورت، براى شهداى کربلا مرثیه سروده‌اند و مجموعه‌هاى معتبرى نیز از اشعار شاعران شیعى گرد آمده است.
به بیان آیت الله خامنه‌اى: «با توجه به پایگاه بلند «شعر مسلکى» در قرن هاى اول و دوم هجرى و یادآورى این نکته که شاعر متعهد به یک مسلک، برجسته‌ترین و مؤثرترین نقش را در ترویج گرایش هاى مسلک خود و تبیین هدف ها و شعارهاى آن بکار مى‌برده است، طبیعى مى‌نماید که حساب ویژه‌اى براى اظهارات و سروده‌هاى شاعران وابسته به جناح هاى سیاسى در نظر گرفته آید...».
سروده‌هاى موضعدار شاعران مکتبى در مدح و مرثیه ائمه و اهل بیت، به طور ضمنى خلفاى جور و مظالم حکام غاصب را هم مورد انتقاد قرار مى‌داد. «در شعر مذهبى، نظر کلى بر نشر مبادى دین بود و احیاى حقایق ایمان و زنده کردن دلها و جانها و جارى ساختن خون حماسه و تعهد در رگها و پى‌ها. از این رو شاعران بزرگ شیعه همیشه براى حکومت هاى فاسد، خطرى بزرگ محسوب مى‌شدند زیرا آنان در خلال مدح آل محمد صلی الله علیه و آله حقایق دین و صفات لازم حاکم دینى را یاد مى‌کردند و با ذکر صفات اسلامى امامان و مقایسه و تحقیر زمامداران، دلها را به حق و حکومت حق توجه مى‌دادند.
این شیوه و راه، برگرفته و الهام یافته از رهنمودهاى خود امامان بود که با سخن و عمل، با صراحت و کنایه، مدافع شاعران متعهد و مرثیه سرایان متقى و حق شعار بودند. در این زمینه حدیث بسیار است، به ویژه تاکید ائمه نسبت به سرودن مرثیه درباره امام حسین علیه السلام با انگیزه «ذکر» و احیاء یاد و گریاندن بر آن مصیبت ها بیش از دیگر محورهاست.
اهمیت و فضیلت مداحی
امام صادق علیه السلام فرمود: «من قال فینا بیت شعر بنى الله له بیتا فى الجنة» هر کس که یک بیت شعر درباره ما بگوید، خداوند براى او خانه‌اى در بهشت بنا مى‌کند.
نیز از آن حضرت است: «ما من احد قال فی الحسین شعرا فبکى و أبکى به الا اوجب الله له الجنة و غفر له».
امام رضا علیه السلام نیز به دعبل توصیه مى‌کند که درباره حسین علیه السلام مرثیه بسراید و بدین وسیله ائمه را یارى کند: «یا دعبلُ ارثِ الحسینَ علیه السلام فانت ناصرنا و مادحنا مادمت حیا فلا تقصر عن نصرنا ما استطعت».
این تاکیدات، به وضوح نشان دهنده خط حمایتگرانه ائمه از شعر و مرثیه‌اى است که در احیاء حادثه کربلا و فضایل سیدالشهدا و مناقب و مظلومیت هاى او باشد.
عالمان بزرگ شیعه نیز در تبعیت از روش و سیره ائمه، همین موضع و عمل را داشته‌اند.روشن است که حرکت در چنین خطى، همیشه براى شاعران اهل بیت، مشکل داشته و اغلب، تحت تعقیب یا در زندان به سر مى‌بردند.
این خط مقدس که انتقال فرهنگ شهادت را به آیندگان در برداشت، تاکنون همچنان ادامه داشته است. به کمک مراثى، احساس ها و عواطف برانگیخته مى‌شد و اشک که زبان گویاى دل بود، پایبندى انسان متعهد را به خط حسینى و کربلایى تثبیت مى‌کرد.
ضرورتهایی برای مداحی
نکاتى را هم درباره اشعار مدح و مرثیه باید مراعات کرد:
- محتواى اشعار، باید از متانت، دقت، اعتبار و استناد برخوردار باشد و از حرفهاى سست و بى‌مدرک یا دروغ و جعلیات و مطالب ضعیف و احیانا وهن‌آمیز نسبت به معصومین، به شدت باید پرهیز کرد.
- از آنجا که شعر مدح و مرثیه، عامل انتقال فرهنگ است، باید سطح آن بالا و ارزشمند و عمیق باشد تا به جامعه اسلامى و هواداران ائمه، بینش و بصیرت و عمق در فهم و فکر بدهد.
- اشعار مراثى و مدایح، در عین حال که باید استوار و محکم باشد، نباید چنان مغلق و پیچیده شود که براى شنوندگان و خوانندگان، گویایى و رسایى خود را از دست بدهد و نتواند با عامه خلق، ارتباط برقرار کند.
- به بهانه دینى و مذهبى بودن شعر مدح و مرثیه، نباید اجازه داد که شعرهاى ضعیف و سست و فاقد قوت ادبى و صلاحیت شعرى رواج یابد. مدایح و مراثى، باید در نهایت قوت شعرى باشد، آن گونه که در آثار بزرگان پیش کسوت عصر ائمه و دوره‌هاى بعد، در مرثیه دیده مى‌شود.
- شاعران مدیحه سرا و مرثیه سرا، باید با درک اهمیت و والایى مکانت خویش، در حد مطلوب خلوص و تقوا و مناعت طبع و ثبات قدم و عقیده و عشق و ولاى به اهل بیت عصمت باشند و بدانند که شجره نامه آنان به کمیت‌ها و دعبل‌ها مى‌رسد و اگر بخواهند مشمول دعاى ائمه علیهم السلام باشند، باید شایستگى فکرى و خطى و عملى و اخلاقى آن را در خویش فراهم آورند.
- شاعر اهل بیت، باید همیشه با توجه به زمان و مکان و شرایط، رسالت اجتماعى و تعهد شیعى خود را به اثبات برساند و سروده‌هایش داراى «پیام» و «جهت» باشد.
- خوب سرودن درباره ائمه علیهم السلام، نیاز به غناى فکرى و معلومات عمیق شاعر دارد. بنابراین شاعران مرثیه سرا باید به شدت اهل مطالعه در متون و منابع باشند و شور و شعور را در شعر خویش درآمیزند و پخته، پر مطلب و مایه‌دار بسرایند.
پانویس
- ↑ لغت نامه، دهخدا.
- ↑ لغت نامه، دهخدا.
- ↑ کتاب «ادب الطف» در ۱۰ جلد از جواد شبر، مجموعه‌اى است که به بررسى شعرا و اشعار قرن اول تا چهاردهم پرداخته که پیرامون امام حسین علیه السلام و حادثه عاشورا سروده‌اند.
- ↑ پیشواى صادق، ص ۸۱.
- ↑ ادبیات و تعهد در اسلام، محمدرضا حکیمى، ص ۲۷۴.
- ↑ وسائل الشیعه، ج ۱۰، ص ۴۶۷، بحارالانوار، ج ۷۶، ص ۲۹۱.
- ↑ رجال شیخ طوسى، ص ۲۸۹.
- ↑ جامع احادیث الشیعه، ج ۱۲، ص ۵۶۷. درباره شعر دعبل، به ویژه قصیده «مدارس آیات» وى، ر.ک: الغدیر، ج ۲، ص ۳۵۰. نیز براى آشنایى با زندگى شاعران برجسته‌اى چون کمیت، دعبل، سید حمیرى و... ر.ک: الغدیر، ج ۲،۳ و ۴. نمونه‌هایى از مرثیه‌هاى شاعران اهل بیت نیز در سفینة البحار، ج ۱، ص ۵۰۹ آمده است. همچنین در بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۲۴۲، (باب ما قیل من المراثى فیه) و عوالم (امام حسین علیه السلام)، ص ۵۴۳ تا ۵۹۰.
- ↑ به بحث مستوفا و تحقیقى علامه امینى درباره شعر در تاریخ اسلام و دیدگاه پیامبر و ائمه علیهم السلام و علماى شیعه و جایگاه والاى شعراى متعهد شیعه نزد امامان و برخورد شایسته دین با شعر موضعدار، در «الغدیر»، ج ۲، ص ۲ تا ۲۴ مراجعه کنید.
- ↑ در این زمینه ها ، ر . ک : « ستودگان و ستایشگران » و « مدیحت پردازان » ، حوزه هنری .
منبع
جواد محدثی، فرهنگ عاشورا، نشر معروف.